WhatsappLees eerst de introductie: Stamceltransplantatie: introductie.
Bij autologe stamceltransplantatie gaat het om de mogelijkheid om heel intensief chemotherapie, al dan niet met bestraling, te kunnen toedienen. Omdat dit gepaard zal gaan met ernstige beenmergschade en dus met schade aan de stamcellen, moet daar een oplossing voor gevonden worden. De oplossing bestaat uit het van tevoren verzamelen van patiëntenstamcellen, met het doel die naderhand terug te kunnen geven. Door teruggave van eigen patiëntencellen zal daarna de bloedaanmaak weer kunnen herstellen. De verzamelde stamcellen kunnen voor onbeperkte tijd worden ingevroren.
De intensieve chemotherapie (een soort superkuur) die vervolgens gegeven kan worden, is heel effectief bij sommige ziekten, zoals bij het multipel myeloom (de ziekte van Kahler), bij sommige soorten non-Hodgkin-lymfoom (mantelceltype, agressief type diffuus B-cellymfoom met hoog-risicofactoren, T-celtype) of bij patiënten bij wie de leukemie of het lymfoom terug is gekomen na aanvankelijk weggeweest te zijn recidief.
De procedure
De patiënt moet eerst een voorbehandeling met chemotherapie ondergaan om de tumor zo ver mogelijk terug te dringen. Bovendien kan zo worden beoordeeld of de kwaadaardige cellen nog wel reageren op chemotherapie. Als na enkele kuren de respons bevredigend is, kunnen er stamcellen worden verzameld.
Het verzamelen van stamcellen kan op twee manieren plaatsvinden, namelijk uit het beenmerg of uit het bloed. De beenmergafname is de oudste methode, maar wordt nog maar weinig toegepast omdat een patiënt daarvoor onder narcose moet en de stamcellen uit het beenmerg een minder snel herstel geven.
De oude methode van beenmergafname wordt nog maar weinig toegepast omdat een patiënt daarvoor onder narcose moet.
De bloedmethode is nu standaard. Bij deze methode worden de stamcellen in het beenmerg door behandeling met een groeifactor in de bloedbaan gebracht (dit noemt men mobilisatie). Vervolgens kunnen de stamcellen uit de bloedbaan worden geïsoleerd.
In de praktijk wordt de stamcelmobilisatie gestart als de kwaadaardige ziekte goed gevoelig is voor de chemotherapie. Hierbij wordt op het moment dat het beenmerg aan het herstellen is van de laatst gegeven chemotherapie, de bloedgroeifactor G-CSF (merknaam Neupogen) onder de huid gespoten. G-CSF is de groeifactor voor witte bloedcellen en daarmee de tegenhanger van het bekende Epo voor de rode cellen. Door de injectie van G-CSF zal de patiënt zich een aantal dagen ‘grieperig’ voelen (spierpijn, botpijn), wat veroorzaakt wordt door de snelle groei van de beenmergcellen in de mergholtes in de botten.
Door de G-CSF zal de beenmergaanmaak versnellen en komen de stamcellen los van het beenmerg, en verplaatsen ze zich naar het bloed. De stamcellen zijn te herkennen en te tellen dankzij een zogenaamde CD34-kleuring. Na enkele dagen (gemiddeld ongeveer tien dagen na het starten met G-CSF) zijn er voldoende stamcellen in het bloed en kan begonnen worden met het verzamelen. Het verzamelen van de gemobiliseerde cellen wordt stamcelaferese genoemd.
Voor de verzamelprocedure moet de patiënt worden aangesloten op de aferesemachine. Deze machine is een soort centrifuge waarin de fractie cellen waarin de stamcellen zich bevinden op een bepaalde afstand van het middelpunt is. Deze cellen worden afgezogen en verzameld.
Als de patiënt grote bloedvaten in de armen heeft, kunnen de infusen (er zijn er twee nodig) worden gegeven in de armen (links en rechts). Heeft de patiënt geen grote bloedvaten in de armen, dan krijgt hij/zij een infuus in de lies (dan volstaat één katheter met twee openingen). Dit infuus in de lies wordt uiteraard onder steriele condities ingebracht. Mocht het nodig zijn om een extra dag (stam)cellen te verzamelen, dan moet de patiënt een nacht in het ziekenhuis blijven als er sprake is van een liesinfuus, maar kan deze naar huis als het arminfusen betreft. Deze worden dan de volgende dag opnieuw ingebracht.
De aldus verzamelde stamcellen worden geteld, gecontroleerd en ingevroren in vloeibare stikstof. Door deze vriesprocedure zijn ze onbeperkt houdbaar voor latere toepassing. Zekerheidshalve worden de stamcellen ook gekweekt, om te zien of ze – in de laboratoriumsetting – normaal en voldoende kunnen uitrijpen tot rijpe bloedcellen. Dit is een prachtige kweektechniek waarbij fraaie kolonies van cellen te zien zijn. Het duurt ruim twee weken voordat de cellen uitgerijpt zijn en de kolonies geteld kunnen worden, net zo lang als het straks in het lichaam zal gaan duren.
Voorbereidingen
In de periode voor de transplantatie wordt al gestart met de voorbereidingen om de transplantatie zo optimaal mogelijk te laten verlopen. Er worden scans of andere onderzoeken gedaan om te meten of de voorbehandeling een goede reactie heeft opgeleverd. Zo nodig wordt de patiënt verwezen naar de keel-neus-oorarts voor infectiescreening en naar de kaakchirurg om de mondholte en het gebit te laten controleren. Als er mogelijke bronnen voor infectie voor de toekomst gezien worden, zal de kaakchirurg deze behandelen. Dit kan bijvoorbeeld het verwijderen van een oude wortelrest betreffen, of het verwijderen van tandsteen, et cetera. De functie van hart en longen wordt zo nodig nog gemeten met een longfunctieonderzoek en een hartscan (MUGA-scan) of echo van het hart.
Als de patiënt een man is met een kinderwens en er nog geen intensieve chemotherapie gegeven is, kunnen in de periode voor transplantatie nog zaadcellen worden ingevroren. Voor vrouwen bestaan dergelijke mogelijkheden tot behoud van de vruchtbaarheid echter nog niet. De meeste vrouwen zullen door de hoge dosis chemotherapie en de zware voorbehandeling vervroegd in de overgang komen. Het invriezen van (onbevruchte) eicellen van de vrouw wordt nog als een experimentele behandeling gezien en wordt in het UMCG dan ook niet verricht, nog afgezien van het feit dat het qua tijdsplanning ook nauwelijks mogelijk zou zijn.
Hoge-dosis-chemotherapie en stamceltransplantatie
Wanneer na enkele ‘gewone’ kuren de respons voldoende is en er voldoende stamcellen zijn verzameld, kan de patiënt voor de autologe stamceltransplantatie worden opgenomen op de afdeling Hematologie. De opnameduur zal circa vier weken bedragen, afhankelijk van de conditie van de patiënt en de snelheid van herstel. Bij opname wordt de patiënt nogmaals goed onderzocht en wordt een speciaal infuus ingebracht onder het sleutelbeen (een centraal veneuze katheter). Een of twee dagen na opname wordt de hoge-dosis-chemotherapie, de superkuur, gestart. Afhankelijk van de onderliggende ziekte zijn er verschillende soorten kuren mogelijk. De duur van een dergelijke kuur is wisselend, van enkele dagen tot ongeveer een week.
Een dag na het einde van de kuur worden de stamcellen uit de vriezer gehaald, ontdooid en via een infuus toegediend. Tijdens de invriesprocedure is een conserveringsmiddel aan de stamcellen toegevoegd (DMSO). Dit geeft de adem van de patiënt een speciale geur, die overigens niet iedereen zal kunnen ruiken. Als de verzamelprocedure niet eenvoudig is verlopen en er meerdere zakjes met stamcellen zijn, wordt in verband met de hoeveelheid DMSO de totale hoeveelheid stamcellen in een aantal dagen teruggegeven. In één keer teruggeven van de stamcellen zou in dat specifieke geval resulteren in te hoge hoeveelheden DMSO in het bloed van de patiënt.
De stamcellen vinden hun weg vanuit het bloed terug naar het beenmerg en groeien in twee tot drie weken uit tot volwaardige bloedcellen. Daarna kan de patiënt met een hersteld eigen beenmerg uit het ziekenhuis ontslagen worden.
De weken in het ziekenhuis zijn niet makkelijk, want de zware kuur heeft vrijwel altijd bijwerkingen in de vorm van moeheid, misselijkheid, verlies van de eetlust, kapotte slijmvliezen met een pijnlijke mond en vaak diarree. Dankzij het speciale infuus onder het sleutelbeen is het mogelijk medicijnen en voeding via de bloedbaan toe te dienen gedurende de periode dat een patiënt moeite heeft met slikken. Vanwege de lage bloedgetallen zijn regelmatig transfusies nodig van rode bloedcellen en bloedplaatjes. Vrijwel elke patiënt maakt een periode met koorts door, waarvoor antibiotica nodig zijn.
Wij stimuleren dat een patiënt in een zo goed mogelijke conditie blijft, zowel lichamelijk als geestelijk. Dit is ook het moment dat de patiënt zelf een belangrijke rol speelt in zijn of haar herstelproces. Hoe meer het lukt uit bed te blijven en te fietsen op de hometrainer die in de kamer staat, des te sneller zal herstel optreden. Ook afleiding in de vorm van het lezen van de krant, het volgen van het journaal en dergelijke zal het herstel bevorderen. De afdeling Hematologie beschikt over laptops en een internetaansluiting, waardoor patiënten via e-mail contact kunnen houden met familie en vrienden.
Het herstel na de stamceltransplantatie
Wanneer het bloed voldoende is hersteld wat de aanmaak van de witte cellen betreft, mag een patiënt naar huis. Dat wil nog niet zeggen dat deze dan ook voldoende hersteld is. Er gaan meerdere maanden overheen voordat iemand na autologe stamceltranplantatie weer op het oude niveau functioneert. De kuur is immers vele malen zwaarder geweest dan gewone chemotherapie en heeft niet alleen schade berokkend aan het beenmerg, maar ook aan de andere weefsels. Hoe beter de uitgangsconditie was, hoe sneller het herstel zal optreden. Het is dan ook belangrijk om tijdens de behandeling en in de weken daarna veel energie te stoppen in actieve revalidatie. Wandelen, fietsen, buiten zijn – het zijn allemaal activiteiten die helpen bij het herstel.
Ook psychisch is de periode na de transplantatie vaak moeilijk. Een patiënt wordt losgelaten na een zeer intensieve periode van behandeling en begeleiding en kan in het bekende ‘zwarte gat’ vallen. De toekomst is onzeker wat het beloop van de ziekte betreft. Soms verkeert de patiënt in een andere fase van het verwerkingsproces dan diens partner, familie en vrienden. De omgeving van de patiënt vindt dat deze, na alle aandacht die er gegeven is, nu maar weer ‘gewoon’ aan de maatschappij moet gaan meedoen en misschien zelfs wel dankbaar moet zijn dat het allemaal goed is gegaan. Tegelijkertijd heeft een patiënt helemaal geen reden om dankbaar te zijn. Integendeel, boosheid en verdriet kunnen zelfs de overhand krijgen nu de behandeling achter de rug is en er eindelijk tijd is voor reflectie. Niemand heeft er immers om gevraagd een kwaadaardige ziekte te krijgen met als consequentie de noodzaak van zo’n intensieve therapie. Gelukkig gaat een dergelijke moeilijke periode ook weer voorbij en kan er energie gestopt worden in een hopelijk blijvend en langdurig herstel.
Privacy
De gegevens met betrekking tot de transplantatie worden vastgelegd en kunnen in de toekomst worden gebruikt voor eventueel onderzoek. Het doel van het vastleggen van gegevens is het waarborgen van kwaliteit, en is vereist bij wet. Gegevens die het ziekenhuis verlaten, worden geanonimiseerd en zijn daardoor nooit herleidbaar tot de patiënt.
Informed consent
In het traject voor stamceltransplantatie zullen de behandelend arts en de transplantatieverpleegkundige uitgebreid met de patiënt praten. Als deze een gefundeerde beslissing heeft kunnen nemen over de vervolgbehandeling met een autologe stamceltransplantatie, zal hem of haar worden gevraagd een informed-consentformulier te tekenen. Door het tekenen van dit formulier geeft de patiënt aan goed geïnformeerd te zijn en in te stemmen met een autologe stamceltransplantatie.
Conclusie
Bij autologe stamceltransplantatie wordt door middel van hoge-dosis-chemotherapie geprobeerd zo radicaal mogelijk achtergebleven tumorcellen te doden. De bijkomende beenmergschade wordt opgevangen door het toedienen van – van tevoren verzamelde – eigen stamcellen. Voor deze procedure moet de patiënt ongeveer vier weken worden opgenomen. De procedure is veilig, ook al moet een periode met weinig afweer overbrugd worden. De kans op ernstige complicaties of overlijden door de behandeling is erg klein. Na ontslag duurt het nog enige maanden voordat de patiënt volledig hersteld is.
Meer weten?
Patiëntenvereniging
Er is een zeer actieve patiëntenvereniging voor stamceltransplantatiepatiënten:
Contactgroep SCT
Per adres: IKA
Postbus 9236
1006 AE Amsterdam
www.kankerpatient.nl/sct
Daarnaast geven de patiëntenverenigingen van de ziekte waarvoor getransplanteerd wordt (bijvoorbeeld non-Hodgkin-lymfoom, multipel myeloom en acute myeloïde leukemie) ook de nodige informatie (zie de betreffende ziekten).
Revalidatieprogramma Herstel & Balans
Daarnaast is er voor patiënten die de behandeling achter de rug hebben en moeite hebben de draad weer op te pakken, de mogelijkheid gebruik te maken van het revalidatieprogramma Herstel & Balans. Dit programma is op zestig locaties in Nederland beschikbaar, onder meer ook in het UMCG, via het Centrum voor Revalidatie, locatie Beatrixoord. Dit programma is gericht op het verminderen van klachten zoals vermoeidheid, pijn, angst en neerslachtigheid. Daardoor verbetert de kwaliteit van leven.
Een (ex-)patiënt kan aan Herstel & Balans deelnemen nadat de behandelingen tegen kanker zijn afgerond. Bij de start van de revalidatie moet de conditie zodanig zijn dat de persoon zich redelijk kan bewegen en aan het groepsprogramma kan deelnemen. De arts kan de patiënt verwijzen naar Herstel & Balans als de behandeling is afgerond en de kans op herstel aannemelijk is.
Veel zorgverzekeraars vergoeden de revalidatie via de aanvullende verzekering.
Nazorg: Het Behouden Huys
Het valt niet altijd mee om met een ziekte als kanker om te gaan. Er komt verschrikkelijk veel op je af. Eerst de klap van de diagnose, dan de vaak ingrijpende medische behandelingen. En hoe verder daarna? Hoe ga je bijvoorbeeld om met een veranderd lichaam, met vermoeidheid of een onzeker levensperspectief? Het kan daarom heel wenselijk zijn om na(ast) de medische zorg gebruik te maken van extra ondersteuning door Het Behouden Huys.
Het Behouden Huys is gelegen op het prachtige landgoed De Vijverberg te Haren. Het is een bijzondere plek waar kankerpatiënten en hun naasten onder professionele en vooral ook betrokken begeleiding stil kunnen staan bij de lichamelijke, psychische en sociale gevolgen van hun ziekte. Er is begeleiding mogelijk voor iedereen, ongeacht de leeftijd, ziektefase, prognose of het stadium van het ziekteproces.
Wilt u meer weten, zie dan: www.behoudenhuys.nl.